مسجد میدان ساوه یادگاری از دوران سلجوقی - فروشگاه اینترنتی هرپو

میراث آریا: شهرستان ساوه به علت موقعیت جغرافیایی و ارتباطی، همیشه در طول تاریخ مورد توجه بوده است. لذا باید این منطقه را مرکز جاذبه های تاریخی استان مرکزی نامید.

شهر ساوه در طول عمر خویش با فراز و نشیب های فراوانی روبرو بوده و در این راستا دچار تغییر و تحولات کالبدی فراوانی شده است. در بافت تاریخی ساوه مانند بیشتر شهرهای تاریخی، مجموعه ها به صورت ارگانیک حول یک کانون که مسجد جامع شهر است شکل گرفته اند. مسجد میدان به اسم مسجد جامع، در ضلع جنوبی میدان قدیمی شهر ساوه (میدان انقلاب) واقع شده و مطابق با اصول شهرسازی قدیمی و سنتی ایرانی که مساجد جامع، مجاور با عناصر اصلی شهری ساخته می شده اند این مسجد هم مجاور با میدان، راسته بازار، گنبد و آب انبار چهارسوق و بازارچه آهنگران بنا شده است.

این بنا از مجموعه شبستان هایی در ضلع شرقی (مسجد سرخ با قدمت سلجوقی و صفوی)، ضلع غربی (مسجد حاج فرج با قدمت قاجاری) و ضلع جنوبی و نوبنیاد مسجد تشکیل شده است. تاریخ کتیبه بخش های نوبنیاد مسجد سال های 1319 و هم 1379 را نشان می دهند. قدیمی ترین کتیبه موجود در مسجد میدان بر مناره آن به تاریخ 453 ه. ق قمری نقش بسته است. در کتاب گنجینه آثار قم به این بنا با نام مسجد قرمز (سرخ) اشاره شده و آمده است که وجه تسمیه آن شاید به علت تزیینات زرشکی و کتیبه های قرمز رنگ مسجد باشد.

طبق تحقیقات تاریخی صورت گرفته، مناره مسجد از جمله کوتاه ترین مناره های تاریخی است و قدیمی ترین عنصر تشکیل دهنده بنای امروزی مسجد هم این مناره آجری کوتاه است که در گوشه شمال شرقی بنا قرار گرفته است. به نظر می رسد مناره و مسجد مجاور آن (مسجد سرخ) از آثار امیر ظهیرالدین بن ملک شرف الدین ساوجی و از آثار دوره سلجوقی باشد. در دوره صفویان، خواجه شمس الدین محمد، مسجد دیگری بر روی زمین مسجد دوره سلجوقی احداث کرد و شاید پایه و جرزهای بنای فعلی، از همان مسجد قدیمی مانده و یا قسمت هایی بر آن افزوده شده باشد.

در این دوره بنا را تعمیر نموده و تزییناتی هم به آن افزوده اند. ورودی اصلی شبستان های ضلع شرقی (مسجد سرخ) از ایوان رو به میدان فعلی انقلاب و در گوشه شمال شرقی و متصل به مناره سلجوقی قرار گرفته است، مقرنس گچی، آیات قرانی به خط ثلث، نقوش اسلیمی گچبری شده و کاشی های خشتی و شش وجهی فیروزه ای رنگ از جمله تزیینات فضای ایوان است. بر کتیبه سردرایوان، نام شاه اسماعیل صفوی به تاریخ 914 ه. ق حک شده است. دو گنبد آجری کوتاه و پوشش طاق و تویزه، گنبدخانه و شبستان های مسجد سرخ را مسقف نموده است.

در حفاری ها و کاوش های صورت گرفته در رواق جنوبی گنبد خانه یک لوح سنگی به تاریخ 1019 ه. ق قمری به دست آمده است و فرمانی از شاه اسماعیل را حجاری شده که در همین کتیبه معمار بنا، عبدا… بن محمد معرفی شده است. در این مقطع زمانی، محرابی گچبری شده و نفیس در گنبدخانه مسجد ساخته شد و به نظر می رسد که نام استاد گچ بر محراب گنبدخانه که در کتیبه محراب خدشه دار شده، سید امیربن ابی القاسم القزوینی بوده است.

بعلاوه در کتیبه کشف شده از رواق جنوبی این قسمت از بنا، نام شاعر و خطاط تزیینات، السید معصوم الحسینی الساوجی متخلص به نامی دیده می گردد. در گنجینه آثار قم آمده است که نشانه های بدست آمده در رواق جنوبی گنبدخانه، حاکی از وجود آتشکده در این مکان است. این آتشکده که در سال 1290 ه. ش آشکار شد، از دو مجرای عمود بر هم و یک کانون آتش در محل تقاطع آن ها تشکیل شده است. مولف این کتاب آورده که معروف است این آتشکده در زمان خلافت مامون خاموش و به جای آن مسجدی بنا شد. مسجد میدان (مسجد سرخ) به شماره 29407 در لیست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است و امروزه به اسم مسجد جامع شهر ساوه فعال است.

* گزارش از زهرا رنجبر آزاد، کارشناس ارشد بازسازی ابنیه و بافت های تاریخی و رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان زرندیه